Popmuziek is schatplichtig aan zeventiende eeuwse doedelzakspeler

Een oer-Hollands Sinterklaas wijsje wordt gezongen door de Beatles, meege-'jamd' in de intro van de enige single van de band Soul Excitement, wint een Grammy Award in de outro van een Blood Sweat & Tears hit en wordt pure Rock'n'Roll in een uitvoering van Billy Frazier.
Hoe Hollands is dat Sinterklaas wijsje eigenlijk? En wat heeft een dakloze doedelzakspeler uit Wenen daar mee te maken?

Nieuwe vinyl single van "Stay Together" door "Soul Excitement" op het re-issue label Kay-Dee. Op de B-kant "Smile"

Een tijdje geleden stuitte ik op het nummer "Stay Together" van de Amerikaanse band "Soul Excitement". Het nummer was het allereerste dat geschreven werd door bandleider Clay Drayton. Het werd uitgebracht in 1969.
Het nummer is een produkt van zijn tijd. Drayton's muzikale inspiratie was "Sing a Simple Song" van "Sly & The Family Stone". Tot mijn stomme verbazing hoorde ik in de eerste paar maten het "oer-Hollandse" Sinterklaas wijsje "Daar wordt aan de deur geklopt (/ hard geklopt, zacht geklopt. / Daar wordt aan de deur geklopt, / wie zou dat zijn?)".

Bij nader onderzoek blijkt het populaire deuntje meerdere popmusici geïnspireerd te hebben. Paul McCartney zingt op dezelfde wijs "Balls to Mr. Banglestein, / Banglestein , Banglestein. / Balls to Mr. Banglestein, / dirty old man", zoals te horen is op de 'Get Back-sessions' uit 1969. Billy Frazier laat in 1962 "Did you ever see a lassie?" swingen op een Rock'n'Roll ritme. En bovendien wint het nummer "Spinning Wheel" van Blood Sweat & Tears de Grammy voor 'Best Instrumental Arrangement' in 1970; in de outro van het nummer is het Sinterklaasliedje weer te horen op de klanken van een fluit.

Of horen we een doedelzak?

Wenen, 1679

Oorlogen, pestepidemieën en een grondig verpeste economie teisterden Wenen. In 1610 probeerde Bohemen de stad te veroveren en in 1645 probeerde Zweden het ook nog eens.

Wenen beschikte echter over goed versterkte en goed onderhouden vestingwerken. Daardoor weerstond het deze aanvallen, al was de prijs economisch gezien hoog.
Maar tegen één aanval was geen verdedigingsmuur of uitkijkpost opgewassen. In 1679 was het de pest die de stad overviel. Door de pest verloor ruim eenderde van de bevolking van Wenen het leven.

De pestbacterie die de ziekte veroorzaakt verspreidde zich via de beet van vlooien op de zwarte rat. In die tijd wist men dat echter nog niet. Wie nu door deze mooie stad loopt kan zich niet voorstellen dat ruim 300 jaar geleden de lijken in stapels langs de kanten van de straten lagen. Met een soort van hooikarren haalden speciaal aangestelde lijkenruimers de lijken 's nachts op.

"Hier sang sein Lied zum 1. Mal", Der liebe Augustin

In die gruwelijke omstandigheden probeerde Marx Augustin een boterham te verdienen. Augustin was zowel doedelzakspeler, straatzanger als sneldichter. Maar het geld dat hij overdag op straat verdiende gaf hij grotendeels 's avonds in de kroeg al weer uit aan wijn.
Augustin zou erg geliefd zijn geweest. Met zijn grappige liedjes en deuntjes vrolijkte hij de mensen op. En dat konden ze in die sombere tijden goed gebruiken. Augustin stond daarom in de volksmond bekend als "lieber Augustin". Dit betekent zoveel als "beste Augustin" of "goede Augustin".

Marx staat op uit de dood

Volgens de overlevering had Marx op een avond flink teveel gedronken. Onderweg naar zijn slaapplaats voor die nacht viel hij daardoor stomdronken in slaap in een greppel langs de weg.
Zo werd hij gevonden door de lijkenruimers. Door zijn diepe roes hielden die hem voor een van de vele slachtoffers van de Zwarte Dood. En in die waan gooiden zij zijn bewegingloze lichaam op de kar boven op de stapel al opgehaalde lijken. Later die nacht reden ze de kar buiten de stadspoorten om hun lugubere lading te dumpen in een massagraf.

Net op tijd ontwaakte Marx uit zijn roes. Hij joeg de omstanders de stuipen op het lijf toen hij plotsklaps opstond en nog wat onvast de benen nam, als uit de dood herrezen. Daarmee was het gerucht geboren dat wijn niet alleen een geneeskrachtige, maar zelfs een preventieve werking had tegen de pest.

De werkelijke reden dat Augustin deze ontmoeting met de Zwarte Dood overleefde is een geheel andere. De vlooien die de pestbacterie bij zich droegen hadden zich namelijk al lang vol gezogen met het bloed van hun slachtoffers. In de lijkkar zal daarom niet één hongerige - en dus gevaarlijke - vlo meer gezeten hebben.

Doedelzakspeler wordt succesvol componist

Zijn populariteit werd door dit voorval nog groter. Als sneldichter had Marx al vlot zijn ervaringen op rijm gezet. Daarna schreef hij er ook eigenhandig nog muziek voor. Het tempo dat hij gebruikte was een een driekwartsmaat. Tegenwoordig herkennen wij dat als een wals. Het liedje "O du lieber Augustin" wordt door velen gezien als de opmaat voor de Weense wals, al worden hier op internet stevige discussies over uitgevochten. (opm.: de eerste echte Weense wals verscheen pas in 1786 (volgens sommige bronnen 1776) in de opera "Una Cosa Rara", geschreven door de Spanjaard Vicente Martín y Soler, die trouwens samen met Mozart en Salieri de positie van hofcomponist bekleedde in Wenen)

Bladmuziek voor "O du lieber Augustin", bron:kitchenmusician.net

Je kunt het meezingen op de wijs van "Daar wordt aan de deur geklopt":

O du lieber Augustin, Augustin, Augustin,
O du lieber Augustin, alles ist hin.

Geld ist weg, Mensch ist weg,
Alles hin, Augustin.
O du lieber Augustin,
Alles ist hin.

Rock ist weg, Stock ist weg,
Augustin liegt im Dreck,
O du lieber Augustin,
Alles ist hin.

Und selbst das reiche Wien,
Hin ist's wie Augustin;
Weint mit mir im gleichen Sinn,
Alles ist hin!

Jeder Tag war ein Fest,
Und was jetzt? Pest, die Pest!
Nur ein groß' Leichenfest,
Das ist der Rest.

Augustin, Augustin,
Leg' nur ins Grab dich hin!
O du lieber Augustin,
Alles ist hin!

Zie ingeb.org voor de gehele tekst

Het deuntje werd al snel populair. Zo populair zelfs, dat het gerust tot de zeventiende eeuwse popmuziek gerekend mag worden. En volgens de overleveringen heeft Marx Augustin dan ook goed kunnen leven van het verhaal over zijn 'opstanding' en van het liedje 'O du lieber Augustin'.

Van Weense wals naar wereldhit

Marx' 'popliedje' bleek een blijvertje. Een kleine negentig jaar na zijn dood werd het liedje gebruikt in het ballet "La Dansomanie", geschreven door Gardel, dat in 1793 in Parijs werd geproduceerd.

In 1812 was het vanuit het moderne en toonaangevende Parijs overgewaaid naar de ballrooms in Engeland waar de Britse adel zich vermaakte. De choreografie die Gardel schreef op basis van het deuntje van Marx Augustin werd in Engeland in eerder instantie weggehoond. Maar nadat keizer Alexander in 1816 aan de dans had deelgenomen in de Almack werd het alsnog in korte tijd populair. De Almack was dé danszaal van die tijd (zie de blog Nineteen Teen voor een artikel over Almack, "Heaven, Regency Style").

Van wereldhit naar kinderhit

De melodie van het originele Weense popliedje van Marx is nog steeds de basis voor populaire variaties, met name in de Angelsaksische wereld. Zo is het onder meer 'vertaald' in een populair Engels kinderliedje. De tekst is gewijzigd, maar de muziek is zo goed als onveranderd, zoals te horen en te zien is op Youtube:

"Did You Ever See a Lassie" door de Australische kinder muziekgroep "The Wiggles", zie ook Wikipedia en de website van The Wiggles

Did you ever see a lassie, a lassie, a lassie? Did you ever see a lassie go this way and that? Go this way and that way, go this way and that way. Did you ever see a lassie go this way and that?

In de loop der tijd heeft de melodie de fantasie geraakt van velen. Er bestaan de merkwaardigste variaties op de tekst, alle gezongen op hetzelfde wijsje:

• "Did you Ever See a Lassie" (Schotland),
  
• "The More We Get Together / Together, together / Oh, the more we get together / The happier we'll be." (US),
  
• "I'm a Little Dutch Girl" (waar 'Dutch' vermoedelijk is afgeleid van 'Deutsch' en dus niets met Nederland te maken heeft),
  
• "Can't put you muck in our dustbin / our dustbin, our dustbin" (UK, ca. 1950),
  
• "See the little angels / Ascend up, ascend up / See the little angels / Ascend up on high",
  
• "Love to be in Copenhagen",
  
• "Have you ever seen a horse fly",
  
• "Daar wordt aan de deur geklopt" (NL, ca 1906),
  
• "Balls to Mr. Banglestein / Banglestein, Banglestein / Balls to Mr. Banglestein / dirty old man" (Beatles, "Get Back Session", jan. 1969 - Paul zingt "Balls To Mr Banglestein, etc"); zie hier voor de volledige tekst van dit 'gebed',
  
• "'t Peerd van Ome Loeks is dood / Loeks is dood, Loeks is dood / 't Peerd van Ome Loeks is dood, helemaal dood / Gister'n nog kern gezond / sloeg met zien steert in 't rond / 't Peerd van Ome Loeks is dood, hartstikke dood" (Groningen NL, Damrakkertjes, jaren '80).

Cornelia (1848-1945), Clara (1867-1948) en Johanna Veth (1852-1932), portret door hun broer Jan Veth, 1884, Rijksmuseum Amsterdam

Ook de Duitse componist A.H. Wenck (ca. 1750 - ca. 1814) ontkwam niet aan deze fascinatie. Wenck publiceerde verschillende variaties op "O du lieber Augustin" in de tijd dat hij in Amsterdam woonde en werkte. En ook hij schreef weer nieuwe teksten en nieuwe arrangementen gebaseerd op het oude zeventiende eeuwse Duitstalige volksliedje. Hoewel ik er geen bewijs voor gevonden heb, is het zeer waarschijnlijk dat zijn publicaties later onder ogen kwamen van de Groningse zanglerares Johanna Francina Veth (1852 - 1932). De melodie die zij zo leerde kennen werd in 1907 de basis voor haar Sinterklaaslied "Daar wordt aan de deur geklopt". Waar Marx Augustin uiteindelijk aan overleed laat de geschiedschrijving niet weten, slechts dat het in oktober 1705 was. In 1685 had hij nog de Turkse invasie van Wenen meegemaakt. Hij ligt begraven op de Nikolai begraafplaats in Wenen. Nooit heeft hij kunnen bedenken dat vorsten zouden dansen op het simpele volksliedje dat hij schreef. Maar dat zijn popliedje ook nog in de huidige popliedjes gebruikt wordt had hem ongetijfeld deugd gedaan. "Lieber Augustin" mag dan het enige nummer zijn dat we aan Marx Augustin kunnen toeschrijven, maar daarmee heeft deze tijdgenoot van J.S. Bach en Henry Purcell dan toch een stevige voetafdruk achtergelaten in de muziekgeschiedenis.

Terug in de eenentwintigste eeuw

Clay Drayton en zijn vrouw Tami in 2008

Ik begon met "Soul Excitement", die het originele deuntje van Marx Augustin in 1969 gebruikten in de introductiematen van hun funknummer "Stay Together". Over die obscure eerste maten vertelt bandleider Clay Drayton in een exclusief interview aan Mooimuziek: "I wrote it from an American children's song 'The more we get together, the happier we'll be'"
Op Spotify kun je het nummer ook beluisteren: Drayton zou daarna nauw samengewerken met onder meer de Jackson 5, Dee Dee Warwick en Diana Ross. Het interview met Clay Drayton wordt binnenkort gepubliceerd op Mooimuziek.

Marx Augustin: historie of legende...

Standbeeld van Marx Augustin in het zevende arrondissement van Wenen, Neubau

In Duitsland en in Oostenrijk is het volksverhaal van Marx Augustin bij iedereen bekend. Het liedje heeft er de status van officieus volkslied. En in Wenen is voor Augustin zelfs een standbeeld opgericht. Maar waarschijnlijk heeft dit meer te maken met zijn rol in de legende van 'Lieber Augustin', dan met de historische persoon Marx Augustin. De toeristische industrie spint immers goed garen bij het verhaal van de doedelzakspeler die uit de dood verrees. Ondanks de vele verhalen en aanwijzingen is het historisch gezien niet te bewijzen dat Marx Augustin ook daadwerkelijk aan de basis gestaan heeft van "O du lieber Augustin". Sterker nog: men weet zelfs niet zeker of hij werkelijk heeft bestaan.
Info: Wikipedia artikel over Oh, du lieber Augustin (en) Wikipedia artikel over de Zwarte Dood House of Mirth Op juno records is de nieuw uitgebrachte single van Soul Excitement te bestellen Lange discussie over de tekst van "Ach, du lieber Augustin" op Mudcat.org Het HEMONY Ensemble heeft een 2CD uitgebracht onder de titel "Daar wordt aan de deur geklopt" Informatie over de familie Veth Volksmusik und Volkslied in Wien, geschreven door Gertraud Schaller-Pressler, ISBN 382588659X 9783825886592, uit. Wien Münster Lit